Często spotykam ludzi cierpiących na skomplikowane choroby oporne na leki. Zmuszam się wtedy, by nie umniejszać ich cierpienia, a zwłaszcza, by nie relatywizować. Nie ma bowiem nic prostszego niż wspomnieć wówczas o wojnie, nędzy na świecie, głodzie, cierpieniach innych: Zobacz, wcale nie jesteś aż tak nieszczęśliwy!

Reakcja taka, z pozoru oczywista, jest śmieszna, a nawet trochę złośliwa. Bo kim jesteśmy, w rzeczywistości, by osądzać cierpienie innych? Nawet osoba zdrowa, która z pozoru „ma wszystko, co potrzebne do szczęścia”, może na przykład co noc przeżywać straszne lęki, rano odczuwać brak nadziei w stopniu uniemożliwiającym wyjście z łóżka, cierpieć z powodu braku miłości, samotności lub – jeszcze głębiej – z powodu tak wielkiej otchłani smutku w duszy, że nie widać dna. Nie wie, dlaczego, nie zna głębokich przyczyn swojego stanu, ale zżera ją cierpienie, i byłoby prawdziwym okrucieństwem mówić jej, że nie ma wcale tak trudnego życia. Pierwszą rzeczą, którą staram się zrobić, jest szczerze pokazać słowem, gestem, że nie tylko rozumiem to cierpienie, ale że ja też je odczuwam, przynajmniej częściowo. To odczuwanie przychodzi naturalnie, ponieważ tak jesteśmy stworzeni. Nawet wobec cierpienia obcych nam osób widzianych w telewizji, a nawet, gdy oglądamy przejmujący film i wiemy doskonale, że to fikcja, że grają aktorzy... czujemy ucisk w gardle, w żołądku, chcemy coś zrobić.

Miłość, która leczy

Cudem jest już to, że sama ta chęć współczucia powoduje uczucie ulgi u tych, którzy cierpią. Ulgę, czasem nawet radość i początek zdrowienia. Tak, nie waham się mówić o cudzie, bo to nie do wiary, kiedy się o tym pomyśli, a mimo to jest nam to tak znajome. Ile to razy w moim życiu rozgrywają się takie sceny: moje dzieci podczas zabawy lub sprzeczki robią sobie jakąś krzywdę i naprawdę cierpią, płacząc wniebogłosy. Przybiega wtedy ich mama albo ja sam. Robimy minę, wykrzykujemy „ochy” i „achy” przed tym rozbitym kolanem, dziecko patrzy na nas przez łzy, widzi, że też cierpimy z tego powodu... i już płacz zamienia się w szloch, źródełko łez wysycha... Ból nie jest już tak straszny, wkrótce zacznie się rekonwalescencja. Byłoby naiwnym albo raczej pesymistycznym myśleć, że u dorosłych rzeczy nie działają tak samo. Nie bez powodu, kiedy przydarzy Ci się coś złego, być może dzwonisz do osób, które kochasz. Nieświadomie wiesz, że opowiedzenie o swoim nieszczęściu pozwoli się nim podzielić, w dosłownym znaczeniu słowa „dzielić”. „Rozdajesz” odrobinę cierpienia każdemu wokół, a dzięki temu Twoje cierpienie zmniejsza się i staje się łatwiejsze do zniesienia.

Ulga może być ogromna: osoby, które mają za sobą ciężkie przejścia i które miały to szczęście, że mogły to opowiedzieć w książce, w filmie dokumentalnym lub fabularnym, dzieląc się tym samym swoim cierpieniem z całym światem, mogą otrzymać tyle współczucia, że same zaczynają odczuwać szczęście z powodu tak ciężkich przeżyć, którym zawdzięczają tyle ludzkiego ciepła. To jest właśnie niesłychana siła współczucia. Stąd tak ważne jest, by dbać o wyrażanie współczucia, ile tylko się da wobec cierpiących osób. Mamy bowiem w sobie, często nawet o tym nie wiedząc, nieocenione dobro, skarb, który możemy rozdawać pełnymi garściami bez strachu, że go nam ubędzie, wręcz przeciwnie.

Nie daj się zwieść obojętności

Oczywiście, mamy również zdolność wyobraźni, dzięki której możemy się „opancerzyć” na cierpienie. Takie opancerzanie polega na myśleniu o czym innym, by nie widzieć cierpienia, na które właśnie patrzę, zachowywać się, jakby go nie było. I tak właśnie ratownicy medyczni transportujący osobę poparzoną mogą głośno rozmawiać o wakacjach, o ostatnim filmie, a nawet głośno się śmiać. Nawet jeśli wydaje się to szokujące, to trzeba zrozumieć, że ta pozorna obojętność jest możliwa tylko dlatego, że oni udają, że nie wiedzą, że osoba obok nich cierpi. Gdyby musieli przestać rozmawiać i spojrzeć na „człowieka cierpiącego”, prosto w jego oczy, zobaczyć jego rany, rozmawiać z nim, nie mogliby nie poczuć w swoim własnym ciele części jego cierpienia. Osoby pracujące w szpitalach, ośrodkach opieki paliatywnej, strażacy ratujący ofiary wypadków drogowych oraz żołnierze, wszyscy rozwijają tę zdolność udawania, wyabstrahowania (wyjścia poza) z rzeczywistości, w pewien sposób.

Sadyści i psychopaci

W filmach i w telewizji i chętnie mówi się o sadystach, którzy rzekomo czerpią przyjemność z cierpienia innych. W rzeczywistości, ta „przyjemność” nie ma nic wspólnego z prawdziwą przyjemnością, którą odczuwa się na przykład w ramionach ukochanej osoby, oglądając piękny zachód słońca. Przyjemność sadystyczna jest przyjemnością paradoksalną, związaną z bólem, który sam sobie zadaje, patrząc na cierpienie innych. Jest jeszcze całkiem odrębny przypadek „psychopatów”, z których grona wywodzą się seryjni mordercy. Są to bardzo szczególne przypadki chorych umysłowo, dobrze opisane przez psychiatrów. Chorym tym brakuje w mózgu pewnej naturalnej funkcji, dokładnie tak samo, jak komuś może brakować zdolności widzenia, mówienia lub pamięci.

Ta brakująca funkcja to właśnie współczucie, to jest, z etymologicznego punktu widzenia, zdolność współ-odczuwania z innymi. Psychopata jest zdolny do tego, by, jak to czasem widuje się w horrorach, przygotować sobie smaczny posiłek i szczerze się bawić, mimo, że obok siebie ma torturowaną ofiarę. Ale to nie jest normalne. Dzieje się tak dlatego, że jest chory. Trzeba o tym pamiętać: fakt istnienia psychopatów nie świadczy w żaden sposób o tym, jacy są inni ludzie. Psychopatia to anomalia umysłowa. Dotyka jedynie mniej niż 1% osób. Doświadczenia naukowe wykazały, że 99% ludzi cierpi, widząc inną cierpiącą osobę. Można to było zaobserwować dzięki rezonansowi magnetycznemu, polegającemu na skanowaniu mózgu i obserwowaniu, które obszary się aktywują. Wykazano na przykład, w jaki sposób widok cierpiących dzieci „włącza” automatycznie strefę współczucia w mózgu patrzącej osoby, uruchamiając tym samym cierpienie moralne.

Zachować nasze człowieczeństwo

Oczywiście, im więcej ruszamy się we wszystkie strony, im więcej spotykamy ludzi, których nie zobaczymy już nigdy więcej, tym łatwiej nam udawać, że ich tam nie ma, koncentrując się na własnych myślach. Narzekanie na anonimowość w wielkich miastach i samotność w tłumie stało się już tematem powszechnym. Lecz jest to banalne, gdyż to całkiem normalne zjawisko. Normalne jest, że nie interesujemy się każdym, skoro codziennie przed naszymi oczami przesuwają się tysiące twarzy. Mieszkańcy małych miasteczek, w których panuje jeszcze ciągle pewna bliskość, nie są wcale lepsi od mieszkańców dużych miast. Nie są ani bardziej ludzcy, szczodrzy czy wrażliwi. Po prostu jest ich mniej, więc siłą rzeczy częściej spotykają te same osoby i stąd okazja do rozmów, widywania się czy lepszego poznania. To oczywiście nie zwalnia nas od tego, by starać się uśmiechać, być miłym i otwartym w stosunku do innych osób w wielkich miastach. Osobiście uważam za okropne, kiedy ludzie chodzą wszędzie w słuchawkach wetkniętych w uszy, broniąc się tym samym przed najmniejszą próbą komunikacji z innymi. To samo, jeśli chodzi o zasłanianie twarzy kapturami, szalikami, czapkami, a nawet wielkimi ciemnymi okularami: przy najlepszych nawet chęciach drugiej strony, tworzy to atmosferę obojętności, a nawet wrogości, z którymi nie sposób sobie poradzić. Ale bez względu na to, co się dzieje, to wszystko nie zmienia naszej natury. To nie zmienia w żaden sposób tej nadzwyczajnej zdolności współczucia, którą nosimy w sobie, jednego z najpiękniejszych wyrazów miłości. Wykorzystujmy ten skarb.

Zdrowia życzę, Jean-Marc Dupuis